An Rawitdawit kan Pantomina

Dakul akong muyang sabihon tanganing ipamidbid si Luis Cabalquinto bilang sarong katuod asin parasurat na Bikolnon. Kan enot niyamong paghirilingan kaidto sa New York kan 2012, nakakatapos pa sanang uminagi an Hurricane Sandy asin naguuran-uran pa ngani ki mahibog na snow asin tanda ko na apwera ki Luis, nakihilingan man ako sa amigo kong Aleman na nag-aadal kaidto sa Columbia University. Nakua ko si Luis sa sarong kakanan sa 5th Avenue pagkatapos kung magsakay sa subway, maglakaw nin magkapirang kanto asin magsakay giraray sa bus. Huli ta Filipino, dai man kita tuod maggamit mapa, ta mala ngani kun hinapot ka baga kun gurano karayo an Iriga sa Naga o an Naga sa Manila, dai ka man nasabi nin 400 kilometro, o 40 kilometro, kundi walong oras kun Penafrancia o Isarog, kun ordinary abuton kang 10-12 oras. Napano man daw ta sinusukol ta an rayo gamit an marigsok na kamot kan relo? Mas marahay na sanang maghapot ka nin direksyon kaysa susugon an dalan gamit an mapa. Kaya, pinano kong nakaabot ako asin duman sa gilid, nahiling ko sa enot na pangyayari si Luis, tolong henerasyon an pagkagurang sakuya. Dali-dali nyang inabot sakuya an pirang pasabat, mga libro nya, asin nagduman kami sa iniistaran niyang apartment, asin duman sa ibaba kaini igwang mini park na may mga squirrels na nagpapamati. Sa buot-buot ko, kun ining mga squirrels na ini yaon sa Filipinas, remate ini sa mga aking naghahanap nin kawatan na hayop, papatirig-tirigon ini, babahug-bahugon, gagamiton sa mga pagsagin-sagin na pagkamoot. O baad pulutan na ini. Dakul kaming naging paghuron ni Luis kan panahon na idto. Dinara nya ako sa mga bookstores, sa Barnes asin dangan sa Strand, ining sikat na bersyon kan Booksale ninda. Namanggi, nag-inuman kami sa sarong Pinoy restaurant na an ngaran Jeepney na sa kaenot-enoteng pagkakataon nagkakan ako nin fishball (dollars ha) asin an dutdutan Papa Banana ketsup (sa katunayan pigtutuyo ini kan mga Kano asin turista an resto na ini, na saditon sana man, na siguro kaysa sana man an sampulong tawo, na pigtatao huli kan masiram nindang ketsup, na iyo man gayod an sikreto kan nasabing resto kun pano sinda nakaiba sinda sa listahan, in fact number 1 gayod sa listahan nin may pinakamasiram na burger sa New York). Dai ko na tanda kun pano ako nakapuli sa iniistaran ko basta an aram ko na sana, dakul pa an nangyari sakuya duman asin nagin dayupot ko nang katuod si Luis sagkod sa ginawadan siya kan Bulawan Bikol Awards kan satuyang unibersidad kan taon 2013. Nakalagda na siya ki tolong libro sa irarom kan university press asin ining PANTOMINA an pangatlong libro nya satuya, alagad ini panduwa pa sana sa mga bersong Bikol na niluwas niya kasunod kan Tignarakol. Totoo na enot kong nabasa si Luis sa tataramon na Ingles asin itutuga ko ini asin mawot kong tungkusan ini kan mga estudyante na yaon digdi sa pagtiripon na ini, na kan nabasa ko sa Ingles si Luis, nakamati ako nin kagianan nin boot huli ta an saiyang mga rawitdawit naggamit ki imahen na harani sakuya. For the first time, in my life as a young reader, I came to encounter a selection of poetry that is far from the way I was thought to believe what an English poem looks like. It was a sudden bolt, a lucid lightning, ta bako nang mga apples and oranges an nabasa ko, kundi coconut and coconuts and coconuts, and more coconuts. His poetry in English made me access and approach English as Bikolnon, as Filipino. Luis was writing from English and like other Filipino poets, he has initiated a kind of native clearing, so as this English borne out of our colonial experience, becomes a kind of language, that despite its own poverty is enriched by our Bikol/Filipino experience. Alagad an ikinarahay ni Luis, dai lang siya nagsurat sa Ingles, nagsurat man siya sa Filipino asin orog sa gabos sa Bikol, asin ini an ikinaorag niya sa gabos, Ini an ikinadakula niyang tawo dawa an saro niyang rawitdawit saro sa mga yaon sa mga required readings sa US, dai siya nagtugot na duman sana siya accessible sa Amerika. Sa paagi kan koleksyon na Pantomina asin Tignarakol, ibinabalik niya an pagkamoot na ini sa sadiri tang banwa. Totoong masakit magbasa sa Bikol, magsabot, asin mamoot sa Bikol. Mas madaling isipon an buhay sa luwas kan Bikol, mas madaling isipon na naglalakaw-lakaw ka sa Makati, (asin nagsasabi kun open minded ka ba?) o nagyayaba-yaba ka sa New York o Paris, o sa Dubai, o sa Singapore asin nagpipila sa Jollibee. Totoong mapung’awon an buhay tang mga Bikolnon ta igwa kitang kinakapung’awan na dai man napasatuya, na dati nang nawara na puon sa puon, kaya ngani siguro sinurat kan depuntong makata na si Rudy Alano man kun gurano kapung’aw an mapungaw huli ta igwa kitang dai napasatuya arog kan Bikolnon na agimadmad na padagos na tiutumhakan kan mga kaisipan na nagsasabing “dusta” an Bikol. Ano baya ta minabayle kita, nagigiromdan ta pa ngani an first dance ta? Ano an yaon sa bayle, ano an yaon sa rawitdawit? An kasimbagan, iyo ini, an bayle asin rawitdawit, haloy nang nagsasayaw, nagpapantomina, ta iyo ini an busol asin balos kan kalag sa hawak. Both poetry and dance are movements of the spirit towards the human body, towards our experience. Lugod sa paagi kan Pantomina ni Cabalquinto, maibalik niyato an girok asin ludok sa satuyang mga dila. (Binasa ko an halipot na mensaheng ini kan Pebrero 28, 2017 sa pagtiripon na nag-uurgulyo kan mga rawitdawit ni Luis Cabalquinto asin kan sayaw na Pantomina na iyo man an titulo kan libro ni Cabalquinto.)