Dyario
“Mayo na an dyario, maluyahon na an benta. Bako nang masulong”, sabi ni Vacion Fernandez, an paratindang dyario sa kalye Evangelista kataid kan Plaza Rizal, kan maka-ulay ko kan sarong aldaw.
Poon sa saiyang agom na si depuntong Tyo Inggo sagkod sa saiya, poco mas o menos limang dekada na an nakaka-agui kan sinda magpoon magtinda nin dyario sa centro kan Naga.
Mala ta kan sarong taon tinawan siya nin award o pagmidbid kan Naga City Hall huli kan saindang pagbariwas nin dyario lokal y nasyonal asin pagpalakop nin bareta sa mga namamanwaan.
Pero ngonyan, segun ki Vacion, mas mabenta an facemasks, faceshields, mga paper bags, dulce asin sigarilyo kesa sa dyario.
An mga dyario na saiyang pigtitinda sa eskaparate igwa naman social distancing mala ta duwa sanang dyario nasyonal an saiyang ipigtitinda, Philippine Star asin Philippine Daily Inquirer.
Maski an mga peryodiko lokal na dati kadakul-dakol, mahihimpis na ngonyan asin kadidikit na.
An yaon na lang regular na nababakal iyo an Bicol Mail, Star Dust News, Bicol Standard, Weekly Informer, Bicol Tribune, Bicol Herald asin iba pang lulubog-lilitaw, depende sa paid advertisements.
Kan panahon igwa pa nin Time magazine, Newsweek magazine, Philippines Free Press, Graphic magazine, Liwayway, Bulaklak asin Tiktik. Gulpi pa sindang komiks na paninda arog kan Pilipino komiks asin Tagalog klasiks.
Buhay na buhay an negosyo ninda kaidto mala ta nakapatapos nin mga eskwela sagkod sa kolehiyo bako lang mga aki pati mga maku-apo. Nagka-igwa pa nin kapital sa negosyong prutasan, tindang mani asin iba pa.
An iba pang news stands sa Naga centro iyo an RS (Ramon Sia) newspaper stand, Boning’s Trading na saderi man lang kan pamilya Sia, Elena’s News Stand sa kalabaan kan General Luna sa atubangan kan Galeria de Bichara, sa Saint Paul Bookstore sa atubangan kan Universidad de Santa Isabel.
Dati igwa sa National Bookstore sa SM, sa Vista Mall, asin Robinsons Mall alagad pag-abot kan Covid pandemic nagkawarara na.
Arog ki Vacion, an reklamo kan mga tindera sa RS asin ni Elena asin sa Boning’s minsan dai nag-aarabot an dyario guikan sa Manila, kun minsan may mag-aabot man mayo nin nagbabarakal.
Kulibat ko palan an Outstanding Newspaper na Bikol Reporter nag-untok na kan magadan an publisher na si depuntong si Ruben F. Babar duwang taon na an nakaka-agui.
Sa lado lokal dapat kaya “hands-on” an may sadiri, publisher, asin editor kan dyaryo. Marhay an negosyo lalo na kun dakol an judicial/legal notices hali sa mga korte asin dakol an nagpapa-publikar nin mga resolutions/ordinances hali sa mga lokal government units, hali sa Capitolyo, City Halls kan Naga asin Iriga asin mga munisipyo ta halangkaw an bayad.
An problema ta maski marhay an negosyo mayo nin marhay na reporter kaya an mga bareta kun bakong press releases, sawisaw an pakasurat.
Kan panahon kaya an mga peryodista sa Naga maski nag-haharapon kaiirinom beer sa New England asin kaka-karape sa Kantong Putikon pero pag press work asin aldaw na dapat magluwas an dyario minaluwas talaga sa tamang oras asin en-punto.
Idto an panahon na buhay pa an Naga Times ni Mon Tularam asin Luising General, an Balalong ni Juancho Triviṅo asin Luis Dato, an Handiong ni Pidong Tria, City News Week ni Paco Felecidario/Weng Santo Domingo asin kadakol pang iba na pig-aaragawan bako lang kan mga taga-radyo ta an bareta sa dyario ginagamit sa newscasts, kundi pati kan publiko, kan mga parasimba, mga nagkakarakan asin nagkakape sa restoran.
Kaya an mga news boys arog kaidto ki Ben Babar nakaka-jockpot asin may aro-aldaw na balon sa eskwelahan.
Ngonyan bako lang na may kaagaw na sa pagbariwas kan bareta por medyo nin social media kundi an kadaklan kan mga tao pati an juvenes hugakon na magbarasa.
Magayon kuta na an mga columnists sa dyaryo arog ki Goyo Castilla, Manuel Aureus, Tito Valiente, Joseph Ochoa, Rudy Baldemor, Al Villamora, Fr. Joey Gonzaga, Gil Basmayor Sr., Jojo Villafuerte(+), Mike Julia Sr., Atty. Mike Julia Jr., Atty. Tony Acyatan(+), Frank Peñones asin Fronying Maristela sa lokal asin sa nasyonal an mga columnist sa Manila Times, Philippine Star, Philippine Daily Inquirer, Manila Bulletin, Daily Tribune asin Manila Standard alagad dai man nag-aarabot digdi sa provincia.
Magayon kuta na an diskusyon kan mga isyus alagad kun bako man regular an pag-abot entonses man sana.
An magayon lang digdi sa lokal lalo na an mga parabasang taga-Naga asin Camarines Sur ta an enot na binabasa antes kan mga bareta asin columns iyo an editorial asin editorial cartoon.
Maogma pati ta may regular nang parabasa an mga Bicol columns, an rawit-dawit, tigsik, asin baretang Bikolnon.
Igwa ngonyan sarong grupo na pigpapa-orog an linguaheng Bikolnon bako lang sa mga dyario arog kan Bicol Mail, sa Facebook kundi sa mga public fora digdi sa Pilipinas c/o Vic Nierva asin sa abroad c/o Jojo de Jesus.
Nag-abot na pati an punto na an “intelligence” o dunong palan nin sarong tao bako lang batay sa linguahe arog kan English kundi sa pig-aapod na “mother tongue” arog kan Bikol, Tagalog, Ilokano, Pangalato, Kapampangan, Waray, Ilonggo asin Cebuano.
Nagtutubod ako na may buhay pa asin malawig pa an dyario sa Pilipinas bako lang broadsheets kundi pati peryodiko lokal.