KALANDRAKAS - KULTURA, HISTORYA, TATARAMON

SAGUPAAN SA AGDANGAN, BAAO KAN 1900

Sa Bicol, daing gayo naunambitan an mga sagupaan kan Filipino laban sa Amerikano kan paluwas na an mga Espanyol asin an mga Amerikano nagluway-luway nang magkanap sa bilog na Filipinas sa pagsakop kaini.

Alagad, an mga Bicolano nagkipagtusay man na husto sa paglalaog kan mga Kano. Saro sa nabantog na laban iyo an makuring Sagupaan kan mga tropang Filipino laban sa soldados na mga Amerikano sa Agdangan, Baao kan ika-25 Febrero, taon 1900.

Mayo kitang gayong dokumento na naglaladawan kan makuring bokbokan na ini ta sa parte kan mga Bicolano mayo baga nagsurat nin detalyado dapit igdi. Alagad, igwang sarong Amerikano nagsurat ki Alkalde Victorino Ojeda kan 1960 na nagsabi saro siya sa soldados na naimbwelto sa ralaban sa Agdangan. Siya si Dr. George R. Clements na usipon niya kan edad niya 22 (kan nagsusurat siya 83 na siya) siya kaapil sa Company K kan ika-45 Volunteer Regiment pinadara igdi sa Filipinas.

(An surat ni Clements napublikar kan 1970 sa Naga Times, sarong peryodikong semanal pagsasadiri ni Ramon Tolaram.)

An nakasagupa kan Regiment niya iyo an pinagsarong pwersa kan grupo ni Ludovico Arejola asin ni Bernabe Dimalibot. ( Soriano,Evelyn Caldera. Tomas and Ludovico Arejola: Bicolano Revolutionaries. NCCA, Philippines. 1999  ISBN 9719150092)

Pero ipadagos ta an usipon niya:

“Nagdoong kami sa San Miguel Bay asin nagpampang kami sakay sa mga baroto. Pasiring kaming Nueva Caceres, asin kan Feb. 22, 1900 nag’abot na kami igdi. Mayong danyos nangyari sa syudad ta an mga Native forces pinagmarhay mag’atras na lang sa Salog Pawili, mga 12 milya an rayo, kun saen sinda nagpondo, pighahalat kami.

“Naghale kaming Nueva Caceres mga alas 9 nin hapon Feb. 24, nagpondo sa Pili ta pighalat mi an liwanag, dangan nagbaraklay kami pasiring salog kun saen kami naglalaom may mahipa samuya alagad mayo man. An tulay duman rinaot, pinabuag, kaya nagsogsog na lang sa tubig. Dangan kaidto nagpondo kami ta nagpamahaw. Daing kaano-ano, may lalaking naka-kabayo haling bandang habagatan , nagbiglang pondo asin pinaputokan kami kan saiyang riple, saka duminulag. Iyo na idto an pag’agda samo kan mga Tropang Native na magsabat kami ta pighahalat ninda kami.

“An lugar duman medyo mabulod-bulod subangan kan tinampo asin ta kan inabot mi an gulod sa itaas, sa bandang habagatan yaon an mga Native Troops , nakataraytay, handa nang gayo makipagbokbokan samo.

“Dai ko nanggad malingawan an sakong namalas. Sa tanga kan linya ninda iyo an grupo nin mga kalalakihan anas naka-karabayo, na pigsoboot mi iyo an saindang Commanding Officer asin opisyales. Sa tahaw iyo an saro na nakasakay sa puting kabayo asin ta pighuna ko iyo an Lider ninda. Bigla ini asin kairiba niya daing katakotan nagdasmag samo na garo baga hinuhuna ninda mayo kaming mga armas. May putok na nangalatikat. Dai ko aram kun saen hale an putok. Alagad, grabe na an ribayan purutukan. Seguro 50 samuya an nagbabadil sa nakasakay sa puting kabayo. Nahiling mi an kabayo saka siya nagrilitong paibaba sa bulod.

“Gayod mga alas 6 o alas 7, Domingo kaidto, Febrero 25 , an pagpoon kan bokbokan asin ta pag alas 11 nin odto naitulod mi an Native Troops paatras sa bandang Habagatan, duman sa may banayad na kapatagan asin kagobgoban, pasiring sa sarong sapa’ na sa likoran kaini iyo na an mahibog na kadlagan. Pagbalyo sa sapa, sa likod ninda an kakahoyan, an mga Tropang Native maisog na nanindogan, apesar kaiyan nahihiling ming gayo saro saro sainda natatamaan, asin hinahakot an mga nabadil sa mga pababang guyod nin mga damulag. Kadakul sinda, mala kun ano karikas napupukan an parabadil, iyo man karikas an nasalida kapot tolos an parehong riple. Mala ta maski pira na an nagadan sainda o naerido, pareho an bilang kan mga badil nakataytay na nagpapaputok samuya.

“Kahaloyi, nakarani na kaming marhay sa linyada ninda, kaya kami nagdadaguso’ banga’ banga, an kabanga nagpapaputok mantang an kabanga naabante nin pirang yarda, dangan nalaob mapaputok urawang an kabanga naman naabante.

“Siring an samong ginigibo na kan harani na kaming marhay, an samong bugler nagsenyas sa togtog na “Ikana an bayoneta asin magdagas!” Pakahiling kan mga Tropang Native an halabang linya nin nagkikirilyab sa saldang na mga bayoneta , tolos naaraman ninda an mangyayari, asin ta an linyada ninda napasa’. Sinda nagkurulbohan pasiring sa mahi’bog na kakahoyan.

“Alas onse o alas dose na . Idto na an pinakamakuring pakikisagupa mi sa Tropang Native.”

Nagpahingalo kami sa sentro kan Baao asin nagpasiring sa Iriga kun saen an samong pamayo kan ika-45 Regiment na si Col. Joseph Dorst, nagbugtak kan saiyang Regimental Headquarters.”

--------------------------------------------------------------------

Tata’wan tang kredito si dipuntong Paulix B. Robosa kan Baao ta iyo siya an nagpublikar kan surat ni Clements ki Mayor Ojeda. Alagad, siisay si Dr. Clements?

Si ‘‘George Robert Clements’’ (7 Pebrero 1870 , Firchburg, Massachusetts – 9 Agosto 1970, Sebring, Florida, Florida) sarong Amerikanong mediko, parasurat sa mga isyu manongod sa salud, sarong autor na esoteriko asin sarong mistiko. Sobra sa 50 libro nasurat niya. Kadaklan kan mga sinurat niyang libro an dinara niyang pangaran Hilton Hotema, alagad, nagsurat man siya sa irarom kan duwa pang pangaran: Kenyon Klamonti asin Dr. Karl Kridler.

Pano nasyerto tang si Clements na nagsurat ki Ojeda iyo an Dr. Clements na kagsurat kan kadakul-kadul na libro? Duwang bagay an nagpatotoo na siya mansana ini: retrato kan saiyang lapida na nakaag nagsirbe siya sa ika-45 Volunteer Regiment asin sarong passage sa libro niyang “Long Life in Florida, publikado 1962, kun saen sa pahina 84 nagtaram siyang siya nagsirbe sa Spanish-American War 1900 sa Filipinas.