KALANDRAKAS - KULTURA, HISTORYA, TATARAMON
PART 2: AN PAG’ALSA KAN MGA GWARDYA SIBIL 1898
Analisis kan mga pangyayari
Dakul an hapot nabutwa kun napano ta an pag’alsa kan mga Katipunero ni Ildefonso Moreno sa Daet kan Abril 1890 mayong kinaabtan, manta’ an pagtumang kan Gwardya Sibil igdi sa Nueva Caceres may eksito nanggad.
Mga Personalidad na Imbwelto
An lider sa Daet iyo si Ildefonso Moreno. An namayo sa mga tumang na Gwardya Sibil iyo sinda Elias Angeles asin Felix Plazo.
Siisay si Ildefonso Moreno?
‘‘Si Ildefonso R. Moreno (Enero 21, 1873 - Abril 1898) sarong Katipunero, negosyante asin siya an namayo sa pag-alsa sa Daet, Camarines Norte kontra sa mga Espanyol kan Abril 15-18, 1898. An pag-alsa kan saiyang grupo dai naka-asba asin siya binadil o pinugotan kan mga Kastila duman mismo sa harong ni Don Florencio Arana kun sain duman nagpairili an mga Kastila.[1]
Namundag sa Daet, Camarines Norte, si Moreno nag-adal sa Ateneo Municipal de Manila alagad dai nakatapos asin naglaog sa komersyo kun sain siya nagyaman asin nagin sarong prominenteng negosyante sa nasabing banwaan. [2]
An saiyang mga magurang iyo sinda Estanislao Moreno asin Juana Ramirez.[3] Si Moreno bayaw na gayo ni Florencio Arana.” (Bikol Wikipedia)
Siisay si Elias Angeles?
“Kan taon 1891, (si Angeles) naglaog ….. sa pagka-Gwardya Sibil. Alagad, paglaog kan taon 1893, sa edad na 22 anyos, nag-ayon siya sa Katipunan na tinogdas asin pinamayohan ni Andres Bonifacio. Taon 1896, yaon siya sa Nueva Caceres komo cabo (corporal) kan Guardia Civil. Kan siya nadestino na igdi sa Nueva Caceres, dinara niya igdi an ipinaglalaban kan Katipunan asin nagbilog siya nin grupo na pinagngaranan niya na Baranggay Maluningning, hilom na apil sa Katipunan.” (Bikol Wikipedia)
Siisay si Felix Plazo?
“Si Felix Plazo (1868 - 1928) sarong kabo sa Gwardya Sibil kan panahon nin Kastila. Siya naimbwelto sa pag-alsa laban sa mga mananakop na Kastila igdi sa Nueva Caceres (ngonyan ciudad nin Naga na). Kasaro niya si Elias Angeles sa pagplano kun pano matataraka› ninda an mga Kastila sa momentong nag›alsa sinda kairiba an kapwa mga gwardya sibil.
“Siya namundag sa Tigaon, Camarines Sur asin naagom niya iyo si Matea Boneo. An aki ninda saro-saro mansana, si Valentina. Nagadan siya kan 1928 huli sa sarong laygay na helang diyan sa barrio kan Moriones, Camarines Sur. (Bikol Wikipedia)
SA DAET LAKMA’ AN REBELYON
Balik kita sa hapot, ano ta dai naka-antos an pakana’ na Ildefonso Moreno na maagaw an poder sa mga Kastila sa Daet?
An simpleng simbag, si Moreno mayong adal sa estratehiya militar ta siya sibilyan, sarong mayaman na komersyante. Maski ngani seguro may boka siya asin dakul nakumbinsir niya na mag’iba sa pangahas na adbenturang labanan an pwersa kan Kastila, mayo siyang toltol na plano kun pano gigibohon niya an pag’agaw kan poder. Mayo na ngani siya nin mga badil na huna niya maabot haling Manila, pinatakot niya lang an mga Kastila na magdaralagan magtipon sa harong ni Don Florencio Arana ta an saiyang mga kakampi may mga sundang mansana nagbabaray-basay sa Daet.
An saro pang dakulaon na salang hiro’ niya iyo ta yaon siya nagkulong man sa harong ni Arana ta huna niya kakomplot niya na si mga gwardya sibil duman na iyo an mabirik kontra sa mga Kastila asin mapoon kan pagpaputok sa mga Espanyol. An problema nadiskubre an saiyang mga pakana’ kan mga Kastila sa laog kan harong ni Arana. Mala’ ta siya, na lider kan pag’alsa, asin pag’iribang niyang kakampi, ginarapos sinda, pinurogutan.
Garo mga manok na mayong mga payo nagdadaralagan kun saen-saen si mga rebelde sa mga tinampo kan Daet ta an lider nindang si Moreno patal-patal na nagtener sa harong ni Arana. Makamundo ta si Arana bayaw niya mansana, iyo pa an nagpugot saiya!
SA NUEVA CACERES NA-AGAW AN PODER SA KASTILA
Kaya, ikaduwang hapot, ano ta igdi sa Nueva Caceres, naka-asba an rebelyon, biyo’ na nahubaan na Angeles-Plazo si mga Kastila na nataraka dai lamang nakaporma sa paglaban!
Kawasa, an duwa, si Angeles saka si Plazo, mga kabo sa Gwardya Sibil, may toltol na adal sa estratehiya militar asin hiro ninda bakong raba-raba. An pinakaenot nindang ginibo sinamsam ninda an mga armas (riple, rebolber asin mga bala) yaon sa armory kan Cuartel General, asin idtong sa mga cuartillo sa Tabuco asin Tinago. Palibhasa ginibo ninda ini matanga nin 18 kan Septyembre, yaon sainda an bentahe nin pagtaraka sa kalaban na nagmarata, mungaw-mungaw pa.
Si mga preso pa pinaruluwas ninda ta dagdag pang pwersa pero ngani totoo ta dai nakontrolan na gayo na Angeles-Plazo asin sadiring nagdaralagan sa sentro nagbaralinghaw nang todo.
ANO “PINAGLUPIGAN” PATI MGA BANGKAY NIN MGA BABAING KASTILA?
Igwang mga istorya kan mga gurang na su mga preso daa pati mga gadan na, bangkay na, dai pa inuntokan na bastoson. Piglupigan pa, kun tama baga an deskripsyon na ini. Makasupog, pero garo may katotoanan na nai bwelto sa “necrophilia” si mga preso.
Dai ta pwedeng masabi na tama lang ini ta kabalosan sa mga karingisan giniribo kan mga Kastila duman sa Daet.
Seguro sikolohiya an mahuhulbotan tang rason kun ano ta nangyari ini. An mga Indyo sa aktong idto nin paglupig nin bangkay kan mga Kastilang babae, bakong siram an mayor na tuyo. Pinapahiling kan mga Indyo an kompleto asin sayod na pagdominar ninda sa dati sainda nagdadaog-daog, dati iyo an para-api sainda, dati iyo an amo ninda, dati iyo an kagurangnan ninda.
Sa akto na pano nin simbolo, ngonyan sinda na an kag-daog!
Comments